ناباروری تابو نیست/ لزوم ایجاد فضایی امن برای زوج‌های نابارور

در این تقویم این پویش، یکشنبه ۹ آبان با شعار «ناباروری تابو نیست.» نامگذاری شده است.

دکتر بهزاد قربانی، روانپزشک و عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا درباره این موضوع گفت: برای تبیین بهتر، بد نیست در ابتدا به مفهوم تابو و استیگما اشاره کنیم. تابو به معنای تحریم و منع است و به رفتارها، گفتارها یا امور اجتماعی‌ای اطلاق می‌شود که طبق رسوم و آئین یا مذهب یا عرف جامعه ممنوع و نکوهیدنی قلمداد می‌شود. 

تابو ریشه در حس گناه دارد و بر اساس خاستگاه‌اش به انواع مختلف طبقه‌بندی می‌شود. ناباروری در زمره تابوهای اجتماعی قرار دارد؛ تابوهایی که به هنجارهای فرهنگی هر جامعه مرتبط‌اند. 

این روانپزشک درباره پدیدار «استیگما» یا «انگ اجتماعی» توضیح داد: اصطلاح استیگما (Stigma) به ویژگی یا صفتی دلالت دارد که موجب بدنامی یا ننگ است. این ننگ ریشه در مناسبات اجتماعی دارد و بنابراین تنها در بستر اجتماعی و فرهنگی قابل فهم و تبیین است. در واقع می‌توان گفت استیگما یک فرایند روانی- جامعه‌شناختی است که با برچسب زدن آغاز می‌شود و به انزوای اجتماعی می‌انجامد. 

وی در ادامه افزود: ناباروری نیز فارغ از وجه زیستی و پزشکی، یک پدیدار اجتماعی و فرهنگی است و نوع مواجهه با آن به هنجارهای هر محیط و جامعه بستگی دارد. با مروری بر اصطلاحات و رسوم فرهنگ عامه و خرده‌فرهنگ‌ها در ایران می‌توانیم پی ببریم که ناباروری در فرهنگ ایرانی تابو بوده است و ادبیات عامیانه ما مملو از برچسب‌هایی است فشار روانی و اجتماعی به زوج‌های نابارور وارد می‌کرده است. اصطلاحاتی همچون «اجاق کور» و «چله‌دار» یا رسومی چون راه ندادن زن نازا به اتاق عقد و ... همگی نشان‌دهنده تابوانگاری ناباروری در فرهنگ عامه و استیگما بودن آن است.

این روانپزشک درباره تداوم این نگرش در جامعه امروز بیان کرد: هنوز هم بسیاری از زوج‌ها ناباروری خود را از خانواده و اطرافیان پنهان می‌کنند و تلاش می‌کنند خود را از استیگما یا انگ ناباروری مصون نگه دارند. در فرهنگ ما تنها ناباروری استگیما نیست بلکه موضوعات دیگری همچون اختلالات روانپزشکی، مانند افسردگی، اضطراب و وسواس نیز استگیما دارند و افراد سعی می‌کنند به هر شکل این اختلالات را پنهان کنند. در ناباروری هم افراد تا حد امکان سعی می‌کنند با واکنش‌سازی (reaction formation) این مشکل را پنهان کنند. جملاتی مانند «ما بچه دوست نداریم» یا «بچه‌دار شدن در این شرایط درست نیست» از جمله واکنش‌هایی است که زوج‌های نابارور برای گریز از استگیمای ناباروری به کار می‌برند.

عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا با تأکید بر اینکه نوع مواجهه با مشکل ناباروری کاملاً وابسته به باورها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی هر محیط است، بیان کرد: هرچه شهرها بزرگ‌تر، مدرن‌تر و صنعتی‌تر باشند و به تبع آن، روابط و تضارب افراد کمتر باشد، استیگما به‌مراتب کم‌رنگ‌تر می‌شود. به‌طبع، در جوامع کوچک‌تر، مانند روستاها و شهرهای کوچک، روابط و مناسبات افراد بیشتر و درهم‌تنیده‌تر و در نتیجه استیگما پررنگ‌تر و قوی‌تر است.

دکتر قربانی در ادامه خاطرنشان کرد: برای تابوزدایی و استگیمازدایی از ناباروری لازم است آموزش و فرهنگ‌سازی انجام شود و این واقعیت و باور در فرهنگ عمومی نهادینه شود که ناباروری نیز همانند دیگر بیماری‌هاست. زوج‌های نابارور در بروز ناباروری خود مقصر نیستند و نمی‌توان و نباید آنها را سرزنش کرد و یا با انگ زدن به آنها، باعث انزوای آنها شد. با ایجاد فهم و پذیرش اجتماعی نسبت به ناباروری و آموزش درست به جامعه برای مواجهه با زوج‌های نابارور، آنها قادر خواهند بود با امنیت خاطر و آرامش درباره مشکلات خود صحبت کنند، در صورت لزوم از اطرافیان خود کمک بخواهند و با آسودگی درمان خود را پیگیری کنند.

این روانپزشک کنکاش نکردن در مسائل خصوصی اطرافیان را مهم‌ترین توصیه فرهنگی دانست و گفت: آنچه همه ما باید بیاموزیم و به آن عمل کنیم این است که مسائلی مانند ازدواج و فرزندآوری حریم خصوصی افراد است و هیچ‌کس خانواده و فامیل، حق ندارد این حریم را نقض کند. ناباروری به خودی خود استرس‌آور است و ما نباید با پرسش‌ها و پیگیرهای خود فشار مضاعفی بر زوج‌ها وارد کنیم. همیشه باید این پیش‌فرض را در ذهن داشته باشیم که اگر زوجی به راهنمایی یا مشورت یا اطلاعاتی در هر زمینه، از جمله باروری، نیاز داشته باشند، خودشان آن را از ما درخواست می‌کنند و در غیر این صورت، هرگونه پرسش یا اظهارنظری، اگرچه با نیت خیر، می‌تواند آزاردهنده و زمینه‌ساز انزوا و افسردگی زوج شود. 

عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در پایان خاطرنشان کرد: ارتقاء فرهنگ عمومی درباره ناباروری یک مسئولیت اجتماعی است و هدف اصلی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا از برگزاری پویش «ناباروری و فرهنگ عمومی» نیز همین است. همه باید بکوشیم با اصلاح باورها و رویکردهای نادرست درباره ناباروری، از آن استیگمازدایی کنیم و فضای امنی برای زوج‌های نابارور ایجاد کنیم تا بتوانند درباره مشکلات خود صحبت کنند و بدون احساس گناه و تحقیر و ترس از برچسب خوردن یا قضاوت شدن از تجربه زیسته خود بگویند و مسیر تشخیص و درمان خود را پی بگیرند. خوشبختانه در سال‌های اخیر پیشرفت‌های خوبی در این حوزه صورت گرفته اما همچنان بسیار ناکافی است و رسانه‌ها می‌توانند نقش پررنگ‌تر و اثرگذارتری در این زمینه داشته باشند.

دکتر بهزاد قربانی، روانپزشک و عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا نیز درباره این موضوع گفت: برای تبیین بهتر، بد نیست در ابتدا به مفهوم تابو و استیگما اشاره کنیم. تابو به معنای تحریم و منع است و به رفتارها، گفتارها یا امور اجتماعی‌ای اطلاق می‌شود که طبق رسوم و آئین یا مذهب یا عرف جامعه ممنوع و نکوهیدنی قلمداد می‌شود. 
تابو ریشه در حس گناه دارد و بر اساس خاستگاه‌اش به انواع مختلف طبقه‌بندی می‌شود. ناباروری در زمره تابوهای اجتماعی قرار دارد؛ تابوهایی که به هنجارهای فرهنگی هر جامعه مرتبط‌اند. 
این روانپزشک درباره پدیدار «استیگما» یا «انگ اجتماعی» توضیح داد: اصطلاح استیگما (Stigma) به ویژگی یا صفتی دلالت دارد که موجب بدنامی یا ننگ است. این ننگ ریشه در مناسبات اجتماعی دارد و بنابراین تنها در بستر اجتماعی و فرهنگی قابل فهم و تبیین است. در واقع می‌توان گفت استیگما یک فرایند روانی- جامعه‌شناختی است که با برچسب زدن آغاز می‌شود و به انزوای اجتماعی می‌انجامد. 
وی در ادامه افزود: ناباروری نیز فارغ از وجه زیستی و پزشکی، یک پدیدار اجتماعی و فرهنگی است و نوع مواجهه با آن به هنجارهای هر محیط و جامعه بستگی دارد. با مروری بر اصطلاحات و رسوم فرهنگ عامه و خرده‌فرهنگ‌ها در ایران می‌توانیم پی ببریم که ناباروری در فرهنگ ایرانی تابو بوده است و ادبیات عامیانه ما مملو از برچسب‌هایی است فشار روانی و اجتماعی به زوج‌های نابارور وارد می‌کرده است. اصطلاحاتی همچون «اجاق کور» و «چله‌دار» یا رسومی چون راه ندادن زن نازا به اتاق عقد و ... همگی نشان‌دهنده تابوانگاری ناباروری در فرهنگ عامه و استیگما بودن آن است.
این روانپزشک درباره تداوم این نگرش در جامعه امروز بیان کرد: هنوز هم بسیاری از زوج‌ها ناباروری خود را از خانواده و اطرافیان پنهان می‌کنند و تلاش می‌کنند خود را از استیگما یا انگ ناباروری مصون نگه دارند. در فرهنگ ما تنها ناباروری استگیما نیست بلکه موضوعات دیگری همچون اختلالات روانپزشکی، مانند افسردگی، اضطراب و وسواس نیز استگیما دارند و افراد سعی می‌کنند به هر شکل این اختلالات را پنهان کنند. در ناباروری هم افراد تا حد امکان سعی می‌کنند با واکنش‌سازی (reaction formation) این مشکل را پنهان کنند. جملاتی مانند «ما بچه دوست نداریم» یا «بچه‌دار شدن در این شرایط درست نیست» از جمله واکنش‌هایی است که زوج‌های نابارور برای گریز از استگیمای ناباروری به کار می‌برند.
عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا با تأکید بر اینکه نوع مواجهه با مشکل ناباروری کاملاً وابسته به باورها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی هر محیط است، بیان کرد: هرچه شهرها بزرگ‌تر، مدرن‌تر و صنعتی‌تر باشند و به تبع آن، روابط و تضارب افراد کمتر باشد، استیگما به‌مراتب کم‌رنگ‌تر می‌شود. به‌طبع، در جوامع کوچک‌تر، مانند روستاها و شهرهای کوچک، روابط و مناسبات افراد بیشتر و درهم‌تنیده‌تر و در نتیجه استیگما پررنگ‌تر و قوی‌تر است.
دکتر قربانی در ادامه خاطرنشان کرد: برای تابوزدایی و استگیمازدایی از ناباروری لازم است آموزش و فرهنگ‌سازی انجام شود و این واقعیت و باور در فرهنگ عمومی نهادینه شود که ناباروری نیز همانند دیگر بیماری‌هاست. زوج‌های نابارور در بروز ناباروری خود مقصر نیستند و نمی‌توان و نباید آنها را سرزنش کرد و یا با انگ زدن به آنها، باعث انزوای آنها شد. با ایجاد فهم و پذیرش اجتماعی نسبت به ناباروری و آموزش درست به جامعه برای مواجهه با زوج‌های نابارور، آنها قادر خواهند بود با امنیت خاطر و آرامش درباره مشکلات خود صحبت کنند، در صورت لزوم از اطرافیان خود کمک بخواهند و با آسودگی درمان خود را پیگیری کنند.
این روانپزشک کنکاش نکردن در مسائل خصوصی اطرافیان را مهم‌ترین توصیه فرهنگی دانست و گفت: آنچه همه ما باید بیاموزیم و به آن عمل کنیم این است که مسائلی مانند ازدواج و فرزندآوری حریم خصوصی افراد است و هیچ‌کس خانواده و فامیل، حق ندارد این حریم را نقض کند. ناباروری به خودی خود استرس‌آور است و ما نباید با پرسش‌ها و پیگیرهای خود فشار مضاعفی بر زوج‌ها وارد کنیم. همیشه باید این پیش‌فرض را در ذهن داشته باشیم که اگر زوجی به راهنمایی یا مشورت یا اطلاعاتی در هر زمینه، از جمله باروری، نیاز داشته باشند، خودشان آن را از ما درخواست می‌کنند و در غیر این صورت، هرگونه پرسش یا اظهارنظری، اگرچه با نیت خیر، می‌تواند آزاردهنده و زمینه‌ساز انزوا و افسردگی زوج شود. 
عضو تیم تخصصی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا در پایان خاطرنشان کرد: ارتقاء فرهنگ عمومی درباره ناباروری یک مسئولیت اجتماعی است و هدف اصلی مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا از برگزاری پویش «ناباروری و فرهنگ عمومی» نیز همین است. همه باید بکوشیم با اصلاح باورها و رویکردهای نادرست درباره ناباروری، از آن استیگمازدایی کنیم و فضای امنی برای زوج‌های نابارور ایجاد کنیم تا بتوانند درباره مشکلات خود صحبت کنند و بدون احساس گناه و تحقیر و ترس از برچسب خوردن یا قضاوت شدن از تجربه زیسته خود بگویند و مسیر تشخیص و درمان خود را پی بگیرند. خوشبختانه در سال‌های اخیر پیشرفت‌های خوبی در این حوزه صورت گرفته اما همچنان بسیار ناکافی است و رسانه‌ها می‌توانند نقش پررنگ‌تر و اثرگذارتری در این زمینه داشته باشند.